Cənubu göstərən araba — Vikipediya

Çin heroqlifləri Cənubu göstərən araba
Ənənəvi	指南車
Bəsit	指南车
Pinyin	zhi3 nan2 che1
Mənası	Bələdçi arabası
Cənubu göstərən araba modeli, Londan elm muzeyi. Cənubu göstərən araba modeli, Londan elm muzeyi.
bax müzakirə redaktə

Çin tarixi
Çin tarixi
Mədəniyyət • Din • Fəlsəfə • Mifologiyası
Dao • Daosizm • Leqizm • Tao Te Çinq • Konfutsiçilik • Kon Fu Dzı • Lao-tszı • Moizm • Mo-tszı • İn və Yan • Li • 36 stratagem • Citkundo • Kunq-fu • Tay çi çuan • Uşu • Vin Çun • Dim Mak • Şaolin
Üç hökmdar və beş imperator
Sya sülaləsi
Şan sülaləsi
Çjou sülaləsi		Qərbi Çjou
		Şərqi Çjou			Yaz-Payız
					Döyüşən çarlıqlar
Sin sülaləsi
Çu sülaləsi — qarışıq dövr
Han sülaləsi		Qərbi Han
		Sin sülaləsi, Van Man
		Şərqi Han
Üç çarlıq				Vey	Şu	U
Çzin			Qərbi Çzin
			16 barbar		Şərqi Çzin
Cənub və Şimal sülalələri
Suy sülaləsi
Tan sülaləsi
Liao		Beş sülalə və on çarlıq
		Şimali Sun		Sun imperiyası
Çzin	Qərbi Sya	Cənubi Sun
Yuan sülaləsi
Min sülaləsi
Tsin sülaləsi
Çin Respublikası
Çin Xalq Respublikası				Çin Respublikası

bax müzakirə redaktə

Cənubu göstərən araba (çin. ənən. 指南車, sadə. 指南车, pinyin: zhi3 nan2 che1) — Qədim Çində icad edilmiş, əks əlaqə prinsipi ilə işləyən ilk naviqasiya cihazı, bələdçi arabası. Araba üzərində hansı istiqamətdə hərəkət etməsindən asılı olmayaraq cənubu göstərən insan fiquru quraşdırılmışdır. Mexanizm maqnit kompas prinsipinə söykənmirdi.

Orta əsrlərə qədər geniş tətbiq olunan cənubu göstərən araba dövrünün ən mürəkkəb mexanizmlərindən sayılırdı. Əfsanəyə görə cənubu göstərən araba e.ə. 2600 il qabaq sarı mperator Huan-di zamanında icad edilmişdir. Həqiətə uyğun ola biləcək digər bir fərziyəyə əsasən isə cənubu göstərən araba Ma Tszyun tərəfindən 200-265- ci illərdə Üç çarlıq dövründə icad edilmiş və Vey çarlığının hökmdarı Min-di üçün hazırlanmışdı.

Araba özü ikitəkərli olub, üzərində quraşdırılmış işarə verən insan fiquru differensial ötürücü dişlı çarxcıqlarla təkərlərə qoşulmuşdur.^[1] Dişli çarxcıqlı mexanizim elə dəqiqliklə planetar ötürmə üsulu ilə qurulmuşdur ki, arabanın hansı istiqamətdə hərəkət etməsindən asılı olmayaraq insan fiqurunun barmağı cənuba istiqamətlənmiş olur. Bir çox Çin salnamə və tarixi əlyazmalarda cənubu göstərən araba haqqında eyni zamanda işləmə prinsipi haqqında məlumatlar verilmişdir.

Rəvayəti[redaktə | mənbəni redaktə et]

Rəvayətə görə bütün çinlilərin əjdadı sayılan Huan-di Kunlun dağındakı təmtəraqlı sarayında yaşayarmış. Bu dövrdə qeyri-adi silah düzəltmə qabiliyyələrinə malik cadugər div Çi Yu Yan-di tayfası ilə Huan-di tayfası arasına nifaq salmış olur. Cadugər div Çi Yu döyüş zamanı Huan-di ordusunu azdırmaq üçün ətrafı dumana bürüyür. Göz-gözü görməyən dumanda Huan-di cənubi göstərən arabanın köməyiilə yolu tapa bilir və qalib gəlir.^[2]

Xronologiyası[redaktə | mənbəni redaktə et]

Tarixi səlnamələr üzrə xronologiyası

Təqvim	İzah
e.ə 2634	Rəvayətə görə Sarı imperatorun göstərişiilə usta Fen-hou tərəfindən hazırlanmışdır.
e.ə 1115	Çjou-qun Yuzşan səfirlərinə geri qaytarmaq şərtilə 5 cənubu göstərən araba vrmişdir.
e.ə 150...e.ə. 100	Qədim Yunanıstanda eyni tipli qurğunun ica edilməsi ya tikilməsi.
e.ə 120...139	Güman dilir ki, “arabanı” Çjan Xen yenidən icad etmişdir.
233 ... 237	Cənubu göstərən araba Ma Tszyun tərəfindən Üç çarlıq dövründə icad edilmiş və Vey çarlığının hökmdarı Min-di üçün hazırlamışır.
300	Tsuy Bao xəbər verir ki, “cənubu göstərən araba” haqqında Şan Fan Ku Şi kitabəsində (günümüzə gəlib çatmamış) yazılmışdır.
334 .. 349	Se Fey Tszin sülaləsi imperatoru Xuey-di üçün bir “cənubu göstərən araba” hazırlamışdır.
394 .. 416	Linxu Şen Tszin sülaləsi imperatoru Syao U-di üçün bir “cənubu göstərən araba” hazırlamışdır.
417	Linxu Şenin “cənubi göstərən arabasına” imperator Tszin sülaləsi imperatoru An-di sahib olur. Məlumat verilirdi ki, guya onun içərisində mexanizm yoxdur və heykəlcik içəridə oturmuş canlı insan tərəfindən fırlanır.
423 .. 452	Qo Şanmin cəhd göstəsədə Şimali Vey hökmdarı Tay U-di üçün “cənubu göstərən araba” düzəldə bilməmişdir.
423 .. 452	May Yue “cənubu göstərən araba” düzəldə bilmiş, lakin Qo Şanmin tərəfindən öldürülür.
478	Tszu Çunçji, Lyu Sun sülaləsinin nümayəndəsi Şun-di üçün təkmilləşdirilmiş bürünc dişcikli çarxlardan “cənubu göstərən araba” hazırlamışdır.
658	Buddist rahib Çiyyuy yapon imperatoru Tendzi üçün “cənubu göstərən araba” düzəldir.
666	Buddist rahib Çiyyuy yapon imperatoru Tendzi üçün bir başqa “cənubu göstərən araba” düzəldir.
806 .. 821	Tszin Qunli “cənubu göstərən arabanı” Tan sülaləsi imperatoru Syan-tszunuya təqdim etmişdir.
1027	Mühəndis Yan Su öz qurğusunu təsvir edir. 5 dişli və 4 dişsiz çarxcıq, 18 əsgər-sürücü)
1088	Su Sun ötürücü mexanizmə malik su saatı icad edir.
1107	Dejenin xəzinədarı mexanizmi belə təsvir etmişdir. (24 dişli, 4 dişsiz çarxcıq)
1341	Çu Tetszyun “cənubu göstərən arabanın” nefritdən hazırlanmış kiçik heykəlcik haqqında yazmışdır.
1770	Cozef Uiyamson saatda differnsial mexanizmdən istifadə etmişdir.

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

↑ "Spektrum der Wissenschaft September 2008, S.42-44, Norbert Treitz, "Zweispurige Kurven"". 2023-07-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-03-20.
↑ Mit dem Kompasswagen über den Globus Arxivləşdirilib 2013-05-12 at the Wayback Machine (PDF; 576 kB)

Xarici keçidlər[redaktə | mənbəni redaktə et]

[1] "Spektrum der Wissenschaft September 2008, S.42-44, Norbert Treitz, "Zweispurige Kurven"". 2023-07-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-03-20.

[2] Mit dem Kompasswagen über den Globus Arxivləşdirilib 2013-05-12 at the Wayback Machine (PDF; 576 kB)

[1]

[2]