Bioloji sistem — Vikipediya

.

Bioloji sistem — bir neçə bioloji əlaqəli varlığı birləşdirən mürəkkəb şəbəkə. Bioloji təşkilat bir neçə miqyasda olur və sistemin nə olmasından asılı olaraq müxtəlif strukturlar əsasında müəyyən edilir.^[1] Məməlilərdə və digər heyvanlarda orqan və toxuma miqyasında qan dövranı sistemini, tənəffüs sistemini və sinir sistemini misal göstərmək olar. Mikro və nanoskopik səviyyədə bioloji sistemlərin nümunələri hüceyrələr, orqanellər, makromolekulyar komplekslər və tənzimləyicilərdir. Bioloji sistemi canlı orqanizm kimi canlı sistemlə qarışdırmaq olmaz.

Orqan və toxuma sistemləri[redaktə | mənbəni redaktə et]

Orqan sistemi və insan orqanizminin sistemlərinin siyahısı

Bu xüsusi sistemlər insan anatomiyasında geniş şəkildə öyrənilir və bir çox başqa heyvanlarda da mövcuddur.

• Tənəffüs sistemi — tənəffüs üçün istifadə olunan orqanlar: udlaq, qırtlaq, bronxlar, ağciyərlər və sinə diafraqması.
• Həzm sistemi — tüpürcək vəziləri, yemək borusu, mədə, qaraciyər, öd kisəsi, mədəaltı vəzi, bağırsaqlar, düz bağırsaq və anus tərəfindən qidanın həzm edilməsi.
• Ürək-damar sistemi (ürək və qan dövranı sistemi) — qanı ürək, qan və qan damarları vasitəsilə bədənə və ağciyərlərə vurur və yönəldir.
• Sidik-ifrazat sistemi — böyrəklər, sidik kanalı, sidik kisəsi maye balansında, elektrolit balansında və sidik ifrazında iştirak edir.
• Örtücü sistem — dəri, saç, yağ və dırnaqlar.
• Skelet sistemi — sümüklər, qığırdaqlar, bağlar və vətərlərlə struktur dəstək və qoruma.
• Endokrin sistemi — hipotalamus, hipofiz, epifiz, qalxanabənzər vəzi, qalxanabənzər ətraf vəziləri və böyrəküstü vəzilər kimi endokrin vəzlər tərəfindən istehsal olunan hormonlardan istifadə edərək bədən daxilində əlaqə. Limfa sistemi, immunitet reaksiyaları və antitel istehsalı da daxil olmaqla funksiyaları ehtiva edir.
  • İmmunitet sistemi: orqanizmi yad cisimlərdən qoruyur
• Sinir sistemi — beyin, onurğa beyni, periferik sinir sistemi və hiss orqanları ilə məlumatların toplanması, ötürülməsi və işlənməsi.
  • Həssas sistemlər — görmə sistemi, eşitmə sistemi, qoxu sistemi, dad sistemi, somatosensor sistem, vestibulyar sistem.
• Əzələ sistemi — ətraf mühiti manipulyasiya etməyə imkan verir, hərəkəti təmin edir, duruşu saxlayır və istilik yaradır. Skelet əzələsi, hamar əzələ və ürək əzələsi daxildir.
• Reproduktiv sistem — yumurtalıq, uşaqlıq borusu, uşaqlıq yolu, vagina, süd vəziləri, uşaqlıq, toxum vəziləri və prostat kimi reproduktiv orqanlar.

Tarixi[redaktə | mənbəni redaktə et]

Sistem (və ya aparat) anlayışı həyatı və ya üzvi funksiya anlayışına əsaslanır.^[2] Sistem müəyyən funksiyaya malik orqanlar toplusudur. Əsas funksiyaların və nəticədə sistemlərin sadalanması antik dövrdən demək olar ki, eyni qalmışdır, lakin onların təsnifatı müxtəlif olmuşdur,^[2] məsələn, Aristotel, Bikhat, Cuvier ilə müqayisə edəndə.^[3][4]

1820-ci illərdə fransız fizioloqu Henri Milne Edvards tərəfindən irəli sürülən fizioloji əmək bölgüsü anlayışı "canlıları sanki insanın sənayesi tərəfindən yaradılmış maşınlar kimi müqayisə etməyə və öyrənməyə" imkan verdi. Adam Smitin əsərindən ilhamlanaraq Milne Edvards yazırdı ki, “bütün canlıların bədəni, istər heyvan, istərsə də bitki, fabrikə bənzəyir... burada işçilərlə müqayisə oluna bilən fərdi orqanlar həyatı təşkil edən hadisələri meydana gətirmək üçün fasiləsiz işləyirlər. Daha differensiallaşmış orqanizmlərdə funksional əmək müxtəlif alətlər və ya sistemlər arasında bölüşdürülə bilər (onun tərəfindən geyim adlanır).^[5]

Hüceyrə orqanel sistemləri[redaktə | mənbəni redaktə et]

Hüceyrənin dəqiq komponentləri hüceyrənin eukaryot və ya prokaryot olması ilə müəyyən edilir.^[6]

• Nüvə (yalnız eukariotlarda) — genetik materialın saxlanması, hüceyrə idarəetmə mərkəzi.
• Sitozol — sitoplazmanın tərkibində orqanoidlərin asılı olduğu jeləbənzər mayedən ibarət tərkib hissəsi.
• Hüceyrə membranı (plazma membranı)
• Endoplazmik retikulum — daşınma üçün istifadə olunan davamlı kanal təşkil edən nüvə qabığının üst hissəsi. Kobud endoplazmatik retikulum və hamar endoplazmatik retikulumdan ibarətdir
  • Hamar endoplazmik retikulum (HER) — lipidlərin və steroid hormonların saxlanması, sintezi və detoksifikasiyası
  • Kobud endoplazmik retikulum (KER) — kanallara bağlı ribosomlara görə "kobud" hesab olunur. Zülal istehsalını təmin edən sisternalardan ibarətdir.
• Ribosom — daxili fəaliyyət üçün vacib olan və digər orqanlarda təkrarlanmayan bioloji zülal sintez yeri.
• Mitoxondriya — hüceyrənin güc mərkəzi. ATF (adenozin trifosfat) istehsal edən hüceyrə tənəffüs sahəsi.
• Lizosom — hüceyrə daxilində arzuolunmaz/lazımsız materialın parçalanma mərkəzi.
• Peroksisom — H2O2 (hidrogen peroksid) kimi həzm fermentlərindən zəhərli maddələri parçalayır.
• Qolçi aparatı (yalnız eukariotlarda) — modifikasiya, daşınma və ifrazatda iştirak edən qatlanmış şəbəkə.
• Xloroplast — fotosintez yeri. Xlorofilin saxlanması.

Həmçinin bax[redaktə | mənbəni redaktə et]

• Sistem biologiyası

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

Xarici keçidlər[redaktə | mənbəni redaktə et]

• Systems Biology: An Overview by Mario Jardon: A review from the Science Creative Quarterly, 2005.
• Synthesis and Analysis of a Biological System, by Hiroyuki Kurata, 1999.
• It from bit and fit from bit. On the origin and impact of information in the average evolution. Includes how life forms and biological systems originate and from there evolve to become more and more complex, including evolution of genes and memes, into the complex memetics from organisations and multinational corporations and a "global brain", (Yves Decadt, 2000). Book published in Dutch with English paper summary in The Information Philosopher, http://www.informationphilosopher.com/solutions/scientists/decadt/
• Schmidt-Rhaesa, A. 2007. The Evolution of Organ Systems. Oxford University Press, Oxford, [2].